Hvað á að gera við ónýtan kútter, sem grotnar uppi á landi og þykir jafnvel geta verið hættulegur börnum og öðrum sem kunna að álpast of nærri? Þetta er spurning sem forráðamenn Byggðasafnsins í Görðum, bæjarstjórnin á Akranesi og raunar íslensk stjórnvöld og íslenska þjóðin standa nú frammi fyrir.
Kútter er lítið seglskip, þiljað og með eitt eða jafnvel tvö möstur. Orðið er komið úr ensku, cutter, líklega vegna þess að þverhnípt stefnið þótti skera öldurnar vel.
Hér á landi voru nokkrir kútterar í notkun í kringum aldamótin 1900, þegar þilskipaútgerð var að komast á skrið hér á landi. Kútter Sigurfari er líklega þekktastur þeirra nú orðið og sá eini sem til er á landinu.
Kútter Sigurfari var fluttur til Akraness árið 1974, dreginn þangað frá Færeyjum, og átti að verða minnisvarði um merkilega tíma í sögu þjóðarinnar. Árum saman var unnið að því að gera skipið upp og þeim framkvæmdum lauk árið 1985, á hundrað ára afmæli Sigurfara.
Það ár stóð kútter Sigurfari við Byggðasafnið í Görðum, stolt bæjarins og opnaður almenningi til sýnis, kominn að mestu í upprunalegt horf.
Síðan þá hefur fátt gerst annað en það sem fyrirfram var vitað, að skipið myndi ekki gera annað en að grotna niður ef það yrði látið standa óhreyft uppi á landi óvarið gegn veðri og vindum.
Heimspekilegur gjörningur
Enn er óvíst hvað verður um skipið. Tveir hafa óskað eftir því að fá skipið til umráð í því skyni að varðveita það, en því fylgir kostnaður upp á hundruð milljóna.
Nokkrar hugmyndir hafa verið nefndar, og eru þær sumar frumlegar. Þannig lagði Örlygur Kristfinnsson á Síldarminjasafninu á Siglufirði til að Sigurfari yrði látinn grotna niður á náttúrlegan hátt þar sem hann stendur nú.
„Yrði það heimspekilegur gjörningur þar sem Sigurfari væri táknmynd þess hvernig fer fyrir öllum manna verkum,“ eins og segir í skýrslu Evu Kristínar Dal, fornleifafræðings, sem hún tók saman árið 2016 um tillögur að framtíðarvarðveislu Sigurfara.
„ Ferlið gæti einnig nýst öðrum verkefnum á sviði sjóminjavörslu þar sem upplýsingar um niðurbrotsferlið og tímann sem það tekur veita upplýsingar sem hægt er að nýta við vaðrveislu annarra báta og skipa.“
Nokkur kostnaður myndi þó fylgja því að tryggja öryggi fólks og búa gjörningnum viðeigandi búning.
Önnur hugmynd var að sökkva skipinu í sjó þar sem það gæti orðið vinsæll áfangastaður ferðafólks og kafara. Dæmi eru til slíks erlendis frá. Til dæmis var ferjunni Ærøsund sökkt árið 2014 í Svendborg í Danmörku tíu kílómetrum utan við höfnina. Sömuleiðis var bresku freigátunni HMS Scylla sökkt árið 2004 við suðvesturströnd Englands, skammt frá Plymouth. Bæði þessi skip hafa verið vinsælir til köfunar.
Fleiri hugmyndir hafa verið nefndar, svo sem að taka skipið í sundur og nýta hluta þess til varðveislu eða jafnvel endurgerðar á öðrum kútter.
Upplýsingum safnað
Bæjarstjórn Akraness hefur að minnsta kosti fengið leyfi frá Minjastofnun og Þjóðminjasafninu til að farga skipinu.
Jafnframt hefur verið lögð töluverð vinna í það síðustu misserin, á vegum bæjarins, að safna heimildum og skrá niður allar finnanlega upplýsingar um kútter Sigurfara og sögu hans.
Sigríður Lína Daníelsdóttir var fengin til að annast heimildaskráningu og skilaði af sér skýrslu á síðasta ári. Bæði rituðum og munnlegum heimildum var safnað og einnig ljósmyndum af skipinu. Tekin voru viðtöl við fjölda fólks og leitað jafnt í skjalasöfnum og á netinu.
Þá var norskur sérfræðingur, Gunnar Holmstad, fenginn til að gera nákvæmt þrívíddarlíkan af skipinu, sem meðal annars má nota til að gera teikningar ef ákveðið yrði að endursmíða skipið í einhverri mynd.
Hugmyndin er að þessar heimildir megi allar nýta til að setja upp veglega sýningu um kútter Sigurfara á Akranesi, þannig að hann verði ekki alveg farinn frá bænum jafnvel þótt hann verði farinn.
Saga kútters Sigurfara
Kútter Sigurfari hét upphaflega Bacchante og var gerður út frá Hull til togveiða. Báturinn var smíðaður í Englandi árið 1885 en seldur til Íslands árið 1897. Kaupandinn var Jón Jónsson skipstjóri og útgerðarmaður á Seltjarnarnesi.
Fyrsta nafn skipsins, Bacchante, þýðir Bakkynja, en Bakkynja er kvenkyns Bakkusarprestur eða Bakkusardýrkandi.
Nafninu var breytt í Sigurfara árið 1900, tveimur árum eftir eftir að Pétur Sigurðsson útvegsmaður á Seltjarnarnesi og Gunnsteinn Einarsson skipstjóri höfðu keypt skipið. Þeir gerðu skipið út í áratug, en seldu það til Duus-verslunar í Reykjavík árið 1908.
Duusverslun gerði skipið út í ellefu ár, en seldi það til Færeyja árið 1919. Ekki reyndist þó mögulegt að skipið kom ekki til Færeyja fyrr en ári síðar eftir mikla hrakninga.
Sigufari hafði þá verið á Íslandi samtals í 23 ár, þar af 22 ár í útgerð og þótti allan þann tíma gott sjóskip og var meðal aflahæstu þilskipa á Faxaflóasvæðinu.
Hrakningasaga
Sem fyrr segir var Sigurfari seldur til Færeyja árið 1919. Kaupandinn var Søren Sørensen í Viðareiði. Skipið varð ekki ferðbúið fyrr en í janúar 1920 og var haldið úr höfn þann 19. janúar. Sex manna áhöfn var skipuð fjórum Íslendingum og tveimur Færeyingum.
Aftakaveður gerði skömmu eftir að skipið lagði úr höfn og linnti veðrið ekki látum fyrr en mánuði síðar. Á þessum vikum hraktist skipið um hafið milli Íslands og Færeyja og náði ekki landi fyrr en á Siglufirði í lok febrúar.
Á þessum hrakningum um hafið óttaðist áhöfnin stundum um líf sitt og þann 4. febrúar kastaði skipstjórinn, Sigmundur Mikkelsen flöskuskeyti frá borði. Hann taldi þá fullvíst að skipið myndi farast og skýrði frá hrakningum þeirra í flöskuskeytinu, auk þess sem hann bað fyrir kveðju til unnustu sinnar.
Hrakningunum var þó ekki lokið þegar komið var til Siglufjarðar, því þá geisaði spænska veikin þar í bæ. Tólf daga dvöldu þeir á Siglufirði meðan gert var við skipið, og síðan tók við fimm daga sigling til Færeyja.
Þegar komið var til Klakksvíkur, þann 16. mars, þótti ekki annað fært en að hafa áhöfnina í sóttkví í tíu daga til viðbótar vegna spænsku veikinnar.
Farsæll í Færeyjum
Sigurfari varð gerður út frá Klakksvík í Færeyjum í nærri hálfa öld, eða allt til ársins 1970 og reyndist vel til veiða.
Á þessum tíma voru gerðar ýmsar breytingar og endurbætur á skipinu. Árið 1929 var sett vél í Sigurfara ásamt stýrishúsi. Síðar var sett á hann bátadekk og beitningaskýli.
Það var svo árið 1970, um svipað leyti sem útgerð Sigurfara var hætt, sem sóknarpresturinn á Akranesi, Jón M. Guðjónsson, tók að kanna hvort ekki mætti kaupa frá Færeyjun einhvern þeirra kúttera sem áður höfðu verið gerðir út héðan en seldir til Færeyja.
Kiwanisklúbburinn Þyrill á Akranesi tók vel í þessa hugmynd og stóð fyrir því að Sigurfari var keyptur vorið 1974.
Íslenski vélbáturinn Sæberg SU var fenginn til að draga Sigurfara til Neskaupstaðar. Þar tók varðskipið Ægir við og dró skipið til Akraness.
Sigurfari gerður upp
Stuttu eftir að Sigurfari var gefinn Byggðasafninu í Görðum til eignar var stofnaður Sigurfarasjóður, sem átti að standa straum af endurbótum á skipinu. Stofnféð var söfnunarfé frá kúttmagakvöldi Kiwanisklúbbsins Þyrils, alls 146.700 krónur sem nú jafngildir um það bil 892.00 krónum samkvæmt verðlagsreiknivél Hagstofu Íslands.
Kútter Sigurfari var fluttur að safnasvæðinu í Görðum í apríl árið 1975 og hefur staðið þar síðan.
Viðgerð á skipinu hófst árið 1979. Jóhann Ársælsson skipasmiður, og síðar alþingismaður, stýrði verkinu næstu árin.
Á hundrað ára afmæli skipsins, árið 1985, var það að mestu komið í upprunalegt horf og opnað almenningi til sýnis, án þess þó að byggt væri yfir skipið eða það sjósett.
Hnignunartími
Sautján árum síðar, árið 2002, var skipið aftur tekið að láta mjög á sjá. Ráðast þurfti í miklar og kostnaðarsamar viðgerðir og grípa til aðgerða til að forðast slysahættu. Til bráðabirgða var allur reiðabúnaður skipsins endurnýjaður og þilfarið tekið í klössun og slípað upp.
Árið 2003 var leitað til skoskrar skipasmíðastöðvar um viðgerðir og hljóðaði kostnaðaráætlun þá upp á nærri 45 milljónir króna, sem nú samsvarar um það bil 93 milljónum.
Árið 2007 gerðu menntamálaráðuneytið og Akraneskaupstaður samning um að koma Sigurfara í sjóhæft ástand. Ráðuneytið skyldi veita fé til verksins, alls 60 milljónum yfir fimm ára tímabil.
Fljótlega kom þó í ljós að ástand skipsins hafði enn versnað og gerði Skipavík kostnaðaráætlun um endurbyggingu kúttersins í sex áföngum, og hljóðaði hún upp á 200 milljónir, sem nú samsvara 345 milljónum.
Var þá lagt til að fjármagnið yrði í staðinn notað til þess að gera líkan af skipinu, reisa minnisvarða og kaupa annan sjófæran kútter sem nota mætti sem gesta- og skólaskip.
Síðustu áform og áætlanir
Árið 2010 var síðan skipaður starfshópur um varðveislu skipsins og lagði hann til að byggt yrði bráðabirgðaskýli meðan beðið yrði eftir fullmótuðum tillögum og fjármögnun.
Starfshópurinn taldi þrjár leiðir færar. Ein væri að endursmíða skipið og gera það sjófært. Önnur að endurnýja Sigurfara að hluta undir bráðabirgðaskýli og yrði sú vinna hluti af starfsemi safnsins. Loks mætti varðveita Sigurfara í nýju safnhúsi.
Gerðar voru kostnaðaráætlanir fyrir nýtt safnahús. Áætlun Mannvits frá 2012 hljóðaði upp á 113 milljónir tæpar og áætlun Mannvits árið 2014 var metin á tæplega 66 milljónir.
Óskað var eftir því að Mennta- og menningarmálaráðuneytið endurskoðaði samninginn frá 2007, en fjárlaganefnd Alþingis leit svo á að forsendur fyrri samnings væru brostnar. Ekkert varð því úr þeirri endurskoðun.