Stjórnmála- og efnahagsmál geta verið eitraður kokteill. Algengt er að vinsældaásókn stjórnmálamanna leiði til óhóflegrar skuldasöfnunar þar sem stjórnvöld reyna að halda uppi atvinnustigi sem ekki er innistæða fyrir. Þetta er meðal þess sem kemur fram í mastersritgerð Jóns Pálssonar við viðskiptafræðideild HÍ. Í ritgerð sinni fjallaði Jón um aðdraganda tveggja fjármálakrísa, annars vegar í Argentínu 2001 og hins vegar á Íslandi 2008.
Argentínska ríkið varð gjaldþrota árið 2001 (í annað sinn á tveimur áratugum). Síðustu ár fyrir hrun má segja að allt hafi flotið í fjármagni í Argentínu, líkt og á Íslandi fyrir hrunið 2008, þenslan hafi verið of mikil og ríkið hafi með skuldsetningu haldið uppi óeðlilega háu atvinnu- og framkvæmdastigi. Eftir að hafa barist við óðaverðbólgu frá gjaldþrotinu í byrjun níunda áratugarins tókst Argentínumönnum þó að sigrast á verðbólgunni með því að tengja gjaldmiðil sinn, pesóinn, við Bandaríkjadal (1:1) árið 1989.
Tengingin kom verðbólgunni úr 5000% undir verðbólgumarkmið argentínska seðlabankans á skömmum tíma. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (IMF), sem starfað hafði með yfirvöldum frá fyrra hruni, hélt áfram að starfa í Argentínu, allt fram að hruninu 2001. Í ljósi þess trúverðugleika sem skapaðist með samstarfi við IMF gátu yfirvöld gefið út eftirsóknarverð skuldabréf sem aftur á móti leiddi til þess að hið opinbera var að lokum orðið of skuldsett.
Óheppileg tímasetning kosninga
Þó að margt sé líkt með fjármálakrísunum tveimur felst þó meginmunurinn í því að það var fyrst og fremst argentínska ríkið sem fór í greiðsluþrot á meðan bankakerfið hrundi hér á landi frammi fyrir skuldlausum ríkissjóð. Greiðsluþrot argentínska ríkisins hafði þó skelfilegar afleiðingar fyrir einkarekið fjármálakerfi í landinu þar sem fjármálastofnanir höfðu árin á undan keypt gífurlegt magn af skuldabréfum af ríkinu. Þannig sogaðist kerfið niður í hyldýpið með ríkinu.
Í ritgerð Jóns kemur fram að hér á landi hafi krosseignatengsl valdið því að um leið og ein fjármálastofnunin hrundi hafi það valdið keðjuverkun sem varð til þess að allt kerfið hrundi í heild sinni. Í raun ætti einn banki að geta farið í þrot án þess að draga allt kerfið niður með sér. Þrátt fyrir að ríkissjóður hafi verið svo að segja skuldlaus höfðu yfirvöld ekki bolmagn til að koma kerfinu til bjargar og skapa það traust sem þurfti til að halda því gangandi.
„Þó svo að ríkissjóður væri rekinn hallalaus hér á landi síðustu árin fyrir hrun þá var þenslan svo mikil að það hefði þurft að byggja upp öflugri varasjóð,“ segir Jón í samtali við Viðskiptablaðið, aðspurður um efni ritgerðarinnar. „Það hefði þurft að reka ríkissjóð með töluverðum afgangi frá árinu 2005 þegar þenslan fór af stað af alvöru. Þá fóru virkjanaframkvæmdir á fullt skrið og bankakerfið þandist út. Það er auðvitað alltaf hægt að vera vitur eftir á, en þarna hefði samt þurft að safna í hlöður – seðlabankinn með góðum gjaldeyrisvaraforða og ríkissjóður með myndarlegum rekstrarafgangi.“
Þá kemur einnig fram að í báðum löndunum hafi farið fram kosningar á óheppilegum tíma þegar horft sé til þess að nauðsynlegt hefði verið fyrir ríkissjóð að draga saman seglin. Hins vegar séu stjórnmálamenn sjaldan á þeim buxunum að draga saman seglin þegar líður að kosningu heldur sé allt gert til að viðhalda hagvexti og háu atvinnustigi.
Verðbólgan tók fókusinn
Í ritgerðinni er nokkuð vikið að starfi IMF í báðum ríkjunum. Sem fyrr segir hafði IMF starfað með yfirvöldum í Argentínu frá fyrra hruni. Það hafi veitt argentínska ríkinu ákveðinn trúverðugleika og vart þarf að koma á óvart að sjóðurinn bar lofsorð á efnahagsstjórn í Argentínu fyrir hverjum þeim sem vildi heyra. En IMF hrósaði líka stjórn efnahagsmála á Íslandi fyrir hrun. Fram kemur að eftir einkavæðingarferlið hér hafi sjóðurinn lofað það frjálsræði sem kom í kjölfar einkavæðingarinnar. Jón segir þó að reynslan sýni að slíku frjálsræði fylgi ákveðin varúð sem ávallt sé rétt að gæta að. Þannig hafi fjármálastöðugleiki aldrei almennilega komist á dagskrá hjá yfirvöldum í ríkjunum tveim þar sem baráttan við verðbólguna hafi notið forgangs. Þegar verðbólgan fór svo undir markmið seðlabankanna hafi öll orkan og athyglin farið í að viðhalda henni þar.
„Það er samt ekki hægt að kenna íslenska seðlabankanum um þetta,“ segir Jón aðspurður um málið. „Þetta var það sem seðlabankar gerðu almennt. Þeir notuðu stýrivexti til að halda niðri verðbólgu en til að viðhalda fjármálastöðugleika virtust fáir hafa önnur ráð en að setja á einhvers konar hömlur.“
Það sem koma skal
Rétt fyrir hrunið í Argentínu veitti IMF ríkinu rúmlega 9 milljarða dala lán sem eftir á að hyggja varð aðeins til þess að seinka atburðum sem ekki varð komist hjá. Svo fór þó að í lok árs 2001 yfirgaf sjóðurinn landið eftir að hafa sinnast við þáverandi yfirvöld en ágreiningurinn sneri fyrst og fremst að því hvernig gert yrði upp við kröfuhafa. Yfirvöld í Argentínu mismunuðu kröfuhöfum eftir því hvort þeir voru innlendir eða erlendir, í óþökk við IMF.
Aðspurður um samanburð á lausnum og starfi IMF í ríkjunum tveimur segir Jón að aðkoma IMF að gjaldþrotinu í Argentínu segi hugsanlega nokkuð til um það á hverju Íslendingar geti átt von næstu árin. Þannig hafi sjóðurinn nú þegar sett fyrirvara um aðstoð við Ísland þar sem óvissa ríki um skuldastöðu ríkisins (m.a. vegna Icesave).
Þá sé agi á ríkisfjármálum lykilatriði í úrlausnum IMF. Þrátt fyrir að sjóðurinn hafi ítrekað sett sig gegn því héldu stjórnvöld í Argentínu áfram að gefa út eftirsótt skuldabréf sem síðan leiddi til óhóflegrar skuldsasöfnunar. Jón segir að á næstu árum verði gerð sú krafa af hálfu IMF að ríkisfjármálin verði tekin föstum tökum hér á landi og agi, sem hingað til hefur ekki farið mikið fyrir, ráði ferðinni í ríkisfjármálum.
Verðmiði á traust
Niðurstaða ritgerðarinnar er meðal annars sú að traust sé mikilvægasti liðurinn í því að viðhalda fjármálakerfi. Síðustu misseri hafi vestræn ríki dælt um sex þúsund milljörðum dala inn í bankakerfi sín, til þess að viðhalda trausti. Þannig megi segja að nú sé kominn verðmiði á traust í fjármálakerfinu, það kostar 6.000.000.000.000 dali að viðhalda traustinu.
Jón vitnar í orð Alans Greenspan, fyrrverandi seðlabankastjóra Bandaríkjanna, sem sagði að það eina sem vitað sé fyrir víst varðandi fjármálakrísur sé að þær komi alltaf aftur. Erfitt er að gera sér alltaf grein fyrir aðdraganda fjármálakrísa síðustu alda. Vegna þess hve ólíkar þær eru er erfitt að læra þannig af reynslunni að alltaf sé hægt að koma í veg fyrir krísu. Krísurnar eiga það þó allar sameiginlegt að árin áður en þær skullu á var offramboð af fjármagni í kerfinu og allir, hvort sem er ríkið eða einkaaðilar, hafi með því framboði ætlað að láta drauma sína rætast. Eitt er þó víst; það kemur alltaf að skuldadögum.