Viðskiptablað hefur undanfarið verið gagnrýnið á starfsumhverfi mjólkurframleiðslunnar og fyrirtæki bænda. Borið hefur við að þar sé réttu máli hallað. Lítum aðeins á fáein atriði:
- Í leiðara blaðsins þann 4. maí sl. er fullyrt að Auðhumla móðurfélag Mjólkursamsölunnar hafi skilað methagnaði árið 2022 og er það sett í samhengi við hækkanir Verðlagsnefndar á mjólk og mjólkurvörum. Hér er farið rangt með hagnað Auðhumlu. Hið rétta er að hagnaður samstæðuársreiknings Auðhumlu árið 2022 var 461 m.kr. sem er samdráttur um 50% frá árinu áður. Má lesa þetta í samstæðuársreikningi félagsins.
- Á forsíðu blaðsins þann 10. maí er að finna myndrit sem sýnir „Hækkanir í skjóli ríkisins“. Ranghermt er í blaðinu að um 12 mánaða tímabili (apríl 2022 – apríl 2023) sé að ræða heldur kýs blaðið að styðjast við 13 mánaða tímabil, sem æskilegt hefði verið að kæmi rétt fram og af hverju. Með því er nefnilega verið að draga inn í þróunina hækkun á heildsöluverði mjólkur þann 4. apríl 2022 þar sem tekið var tillit til verðhækkunar til bænda 1. mars 2022 og rekja mátti til gríðarlegra aðfangaverðshækkana sem leiddu af innrás Rússa í Úkraínu. Sem dæmi hækkaði áburður þá hér á landi um ríflega 80% frá fyrra ári.
- Í blaðinu þann 10. maí er haft eftir Ástu S. Fjelsted, forstjóra Festi hf., að Verðlagsnefnd búvöru sé skipuð „…sex mönnum og eru fulltrúar neytenda í nefndinni tveir af sex. Hinir fulltrúar nefndarinnar eru skipaðir af stjórn Bændasamtaka Íslands, stjórnum búgreinasamtaka og Samtökum afurðastöðva fyrir búvörur. Ásta segir að út frá skipan nefndarinnar mætti segja að framleiðslusjónarmið fái að ráða í nefndinni.“ Það var og! Verðlagsnefndin er vissulega skipuð sex fulltrúum, sbr. 7. gr. búvörulaga nr. 99/1993. Hið rétta er síðan að þó bændur og afurðastöðvar tilnefni alls 4 fulltrúa taka aðeins þrír þeirra þátt í afgreiðslu mála hverju sinni. Ráðherra tilnefnir síðan sjötta fulltrúann í nefndina. Ákvarðanir í nefndinni eru teknar með einföldum meiri hluta atkvæða. Komi upp jöfn staða sker atkvæði formanns úr um niðurstöðu.
Mjólk og mjólkurvörur hækka minnst á Íslandi
Viðmælendur blaðsins þann 10. maí, þau Ásta og Ólafur Stephensen, framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, benda síðan á að mjólk og mjólkurvörur hafi hækkað umfram almennar verðlagshækkanir hér á landi síðustu 12 mánuði og kenna um starfsháttum verðlagsnefndar búvöru. Það er jú rétt að þessar vörur hafa hækkað um 12,1% meðan verðbólga er 9,9%. En hvernig væri að setja þetta í víðara samhengi? Tímabilið mars 2022 - mars 2023 hækkaði verð mjólkurvörum um 12,9% hér á landi. Í 21 af aðildarlöndum ESB hækkaði verð á mjólk og mjólkurvörum hins vegar á sama tíma um meira en 20%, mest í Ungverjalandi um 64,4%.
Ástæðan fyrir þessum verðhækkunum eru hækkanir á lykilaðföngum langt umfram annað verðlag m.a. vegna stríðsins í Úkraínu. Þessar ástæður eiga við bæði í löndum ESB og hér á landi. Fulltrúi bænda í Verðlagsnefnd lýsti því raunar í umfjöllun Viðskiptablaðsins að um 15 krónur vanti nú upp á til að tekjur á framleiddan lítra standi undir framleiðslukostnaði.
Má því ekki allt eins álykta að hér hafi Verðlagsnefnd búvöru gert sitt til að halda verðhækkunum á mjólkurvörum hér á landi í lágmarki? Árangurinn sést alla vega vel af því að útsöluverð á mjólkurvörum hefur hækkað minnst hér á landi þegar Ísland er borið saman við aðildarlönd ESB. Sömuleiðis hækkaði önnur matvara hér á landi meira á sama tímabili að frátöldum ávöxtum og sykri. Meðfylgjandi mynd sýnir verðhækkanir á mjólk ostum og eggjum frá mars 2022 til mars 2023.
Lögmæt markmið búvörulaga
Líkt og í öllum hinum vestræna heimi eru í gildi hér á landi sérstök lög um framleiðslu landbúnaðarvara, svonefnd búvörulög nr. 99/1993. Í búvörulögum koma fram markmið laganna og þau stjórntæki sem nota má til að ná þeim. Eru íslensk búvörulög sambærileg t.a.m. regluverki Evrópusambandsins að þessu leyti.
Þannig vill einnig til að Hæstiréttur Íslands hefur kveðið upp dóm (mál nr. 22/2021) sem kveður upp úr með gildi markmiðskafla búvörulaga nr. 99/1993. Þar segir:
Með þeirri skattlagningu sem fólgin er í gjaldtöku fyrir tollkvóta stefnir löggjafinn einnig að tilteknum lögmætum markmiðum sem nánar lýst er í 1. gr. búvörulaga. Verður að játa löggjafanum talsvert svigrúm um val á leiðum að þeim markmiðum að því tilskildu að gætt sé grundvallarsjónarmiða stjórnarskrár um að skattar skuli lagðir á eftir almennum efnislegum mælikvarða og jafnræðis gætt gagnvart skattborgurunum.
Niðurlag
Af þessu er ljóst að ríkisvaldið getur beitt stjórntæki eins og t.d. opinberri verðlagningu til að ná fram markmiðum búvörulaga s.s. til að tryggja að kjör þeirra sem landbúnað stunda séu í samræmi við kjör annarra stétta. Bændur hafa síðan kosið að hafa með sér samstarf um vinnslu og markaðsetningu afurðanna. Það skipulag á sér fyrirmynd frá nágrannalöndum okkar. Opinber verðlagning hefur hins vegar á þeim óróatímum sem vonandi eru senn að baki, skilað minni hækkunum á mjólkurvörum til neytenda en í flestum þeim löndum sem við berum okkur saman við. Má því ekki allt eins álykta að opinber verðlagning hafi gert sitt til að halda aftur af verðhækkunum á mjólkurvörum.
Höfundur er hagfræðingur og verkefnastjóri hjá Mjólkursamsölunni.
