Aukin verðmætasköpun meginstefna

Það má heita ótrúlegt, að þrátt fyrir aflasamdrátt upp á 28 þúsund tonn, voru útflutningsverðmæti þorskafurða á árinu 2022 ein þau mestu í sögunni. Alls voru fluttar út þorskafurðir fyrir rúman 141 milljarð króna samanborið við rúman 131 milljarð árið á undan, reiknað á gengi hvors árs. Það gerir um 8% aukningu í krónum talið á milli ára en um 11% aukningu sé leiðrétt fyrir gengi krónunnar.

Á sama tíma dróst útflutningur í tonnum talið saman um rúm 9%, fór úr rúmum 141 þúsund tonnum í rúm 127 þúsund tonn. Það kemur heim og saman við aflatölur. Verðmæti hvers kílós, hvort sem miðað er við afla eða útflutning, var því ríflega fimmtungi hærra í fyrra en árið 2021, mælt í erlendri mynt.

Af þessu er ljóst að íslenskum sjávarútvegi tókst vel upp og er árið 2022 eitt besta ár sögunnar þegar litið er til verðmætasköpunar þorskveiða. Vissulega lék staðan í heimshagkerfinu, og þar með ástand á mörkuðum víða um heim, veigamikið hlutverk í þeim efnum. Það þarf þó meira til þegar hámarka á verðmæti úr takmörkuðum afla.

Mikilvægi þorsks

Engin fisktegund hefur skilað jafnmiklum gjaldeyristekjum í þjóðarbúið og þorskur. Hann hefur því löngum verið afar þýðingarmikill fyrir íslenskt efnahagslíf. Fjöldi afurða sem unnin er úr þorski er einstakur miðað við aðrar fisktegundir og engin önnur tegund er flutt til jafn margra landa. Þessir þættir skipta sköpum fyrir sveigjanleika í rekstri sjávarútvegsfyrirtækja og gera þeim kleift að mæta ófyrirséðum áskorunum og aðlagast nýjum aðstæðum þar sem kröfur neytandans ráða ferðinni.

Frá árinu 2009 hafa þorskafurðir að jafnaði vegið um 39% af útflutningsverðmæti sjávarafurða. Sem hlutfall af verðmæti alls vöruútflutnings hafa þær vegið um 16% á tímabilinu og ef við bætum þjónustuútflutningi við þá er hlutfallið 9%. Af þessu sést glögglega hversu mikilvægur þorskurinn er fyrir þjóðarhag. Hafa ber í huga að á þessu tímabili hefur orðið mikill vöxtur í öðrum útflutningsgreinum, eins og ferðaþjónustu, fiskeldi, nýsköpun og hugverkaiðnaði. Þrátt fyrir það hafa ekki miklar breytingar orðið á vægi þorskafurða í útflutningstekjum á tímabilinu.

Vöxtur í flestum öðrum útflutningi byggist á magni. En aukið útflutningsverðmæti sjávarafurða gerir það síður því veiðar eru takmarkaðar og nýting á fiskistofnum er sjálfbær. Það eru því aðrir þættir sem einnig skýra þá þróun eins og þorskurinn er ágætt dæmi um.

Verðmæti koma ekki af sjálfu sér

Frá árinu 2009 hefur útflutningsverðmæti þorskafurða aukist nær stöðugt á ári hverju. Þar koma fjölmargir þættir við sögu. Vissulega er ein ástæða aukning á aflamarki þorsks. En það er annað og meira sem hangir á spýtunni, sem blasir við þegar litið er á þróun verðmæta á hvert útflutt kíló af þorski.

Á árinu 2022 var verðmæti hvers kílós hátt í 90% hærra en það var á árinu 2009, mælt í erlendri mynt. Að raunvirði, þar sem miðað er við verðbólgu í iðnríkjum, var það hátt í helmingi hærra. Vissulega var óvenjumikil hækkun á afurðaverði í fyrra, sem að hluta til má rekja til innrásar Rússa í Úkraínu. En þessi þróun var fyrir þann tíma.

Þetta sýnir ágætlega að fiskur úr sjó er ekki stöðluð vara og að verðmæti koma ekki af sjálfu sér eftir að hann hefur verið veiddur. Það þarf að gera úr honum verðmæti og selja á mörkuðum erlendis. Þar ríkir hörð samkeppni og kröfur um gæði, hraða, afhendingu, rekjanleika og umhverfissjónarmið eru sífellt að aukast; hvergi má slaka á. Til þess að mæta kröfum markaðarins og hámarka verðmæti afurða eru íslensk sjávarútvegsfyrirtæki í þrotlausri vinnu við að bæta virðiskeðjuna, allt frá veiðum til lokasölu.

Fjárfesting skiptir sköpum

Virðiskeðja þorskafurða er að öllu leyti markaðsdrifin þar sem kröfur neytandans ráða ferðinni. Breyttar kröfur á markaði hafa leitt til þess að vinnsla á þorski og þar með samsetning þorskafurða í útflutningi hefur tekið miklum breytingum á þessari öld. Vinnsla hefur orðið sífellt flóknari og stöðugt meira er framleitt af ferskum afurðum, enda hefur spurn eftir þeim stóraukist.

Til þess að mæta þessum áskorunum hafa íslensk sjávarútvegsfyrirtæki fjárfest í nýjum skipum og búnaði um borð, hátæknibúnaði fyrir vinnslu og nýsköpun og vöruþróun. Þessir þættir snúa allir að því að auka ferskleika, gæði og nýtingu og hafa því gengt lykilhlutverki við að skapa meiri verðmæti úr auðlindinni. Fjárfestingar sjávarútvegsfyrirtækja á undanförnum árum hafa verið þær mestu í íslenskum sjávarútvegi frá árinu 1990, en það ár tóku upphaflegu lögin um stjórn fiskveiða gildi.

Aukinn ferskleiki

Stærsti hluti aukningar á þorskafla frá árinu 2009 hefur farið í framleiðslu á ferskum flökum. Þau skapa mestu verðmætin og vinnsla á þeim krefst hátæknibúnaðar. Ef miðað er við verðmæti var hlutdeild ferskra flaka um 21% á árinu 2009 en 34% á árinu 2022. Þetta skýrir að sjálfsögðu hina miklu verðmætaaukningu á hvert útflutt kíló á tímabilinu - það er einfaldlega verið að framleiða og flytja út dýrari afurðir.

Ýmsar aðrar breytingar hafa átt sér stað. Til dæmis hefur verulega dregið úr útflutningi á söltuðum afurðum á tímabilinu. Það er vert að geta þess að þessar breytingar eru að sjálfsögðu allar til komnar vegna breyttrar eftirspurnar viðskiptavina. En íslenskur sjávarútvegur er nánast að öllu leyti háður eftirspurn frá útlöndum því um 98% af íslensku sjávarfangi eru seld á alþjóðlegum markaði.

Sölu- og markaðsmál mikilvægur hlekkur

Samfara breytingum í vinnslu hafa miklar breytingar orðið á hlutdeild einstakra viðskiptalanda með þorskafurðir. Þar ber helst að nefna franska markaðinn sem hefur orðið æ mikilvægari með árunum og frá árinu 2017 hefur hann verið sá stærsti fyrir íslenskar þorskafurðir. Það kemur heim og saman við þá miklu aukningu sem orðið hefur í framleiðslu á ferskum afurðum.

Á árinu 2009 var vægi franska markaðarins tæp 8% en í fyrra um 20%. Þótt Frakkar séu þekktir matgæðingar og sæki mjög í ferskt og gott hráefni, þá hefur þessi breyting ekki orðið af sjálfu sér. Og til þess að bregðast við kröfum markaðarins hafa íslensk fyrirtæki fjárfest mikið í sölu, markaðssetningu og dreifileiðum, sem er mikilvægur hlekkur í virðiskeðjunni.

Útflutningur til Bandaríkjanna hefur einnig verið í mikilli sókn undanfarin ár og voru fóru í fyrra upp í þriðja sætið yfir stærstu viðskiptaþjóðir með íslenskan þorsk. Bandaríkin eru einn af best borgandi mörkuðum og það skiptir máli þegar hámarka á verðmæti úr takmarkaðri auðlind.

Nýting á heimsmælikvarða

Verðmæti þorskaflans er ekki bara mælt í seldum þorskafurðum, fleira kemur til. Fjölmörg fyrirtæki í nýsköpun hafa búið til aukin verðmæti úr svokölluðum hliðarafurðum úr þorskinum, sem hér áður fyrr var hent. Þau verðmæti eru ekki tekin með í tölunum á undan, en þar má í raun tala um byltingu.

Taka má dæmi af fyrirtækinu Kerecis, sem gerir ráð fyrir að velta um 20 milljörðum króna á þessu ári. Kerecis framleiðir svokallað sáraroð úr þorskroði. Þá eru ótalin fyrirtæki sem framleiða aðrar lækningavörur, fæðubótarefni og snyrtivörur. Hér eru kannski stærstu tækifærin til aukinnar verðmætasköpunar úr sjávarauðlindinni. Fyrir slíka vinnslu skiptir sköpum að hafa aðgang að fyrsta flokks hráefni.

Með ofangreindum fjárfestingum, sem ætlað er að tryggja gæði og ferskleika, er ljóst að íslensk sjávarútvegsfyrirtæki hafa hvergi slegið slöku við í þeim efnum. Fullnýting afurða hefur í raun verið eitt helsta viðfangsefni sjávarútvegsfyrirtækja á undanförnum árum.

Samkvæmt greiningu frá Sjávarklasanum frá árinu 2021 hafa Íslendingar raunar um langt árbil staðið öðrum þjóðum framar í nýtingu á hliðarafurðum úr hvítfiski. Í það minnsta 90% af hverjum þorski eru nýtt með einum eða öðrum hætti hér á landi, en víðast hvar annars staðar er hlutfallið 45-55%. Í þessu tilliti er Ísland einfaldlega best í heimi!

Höfundur er hagfræðingur hjá SFS.

Greinin birtist í sérblaðinu SFS: Auður hafsins - lífskjör framtíðar, sem kom út fimmtudaginn 23. mars 2023.